A palabra irmán, que designa unha das relacións familiares máis próximas, presenta en galego unha notable variedade de formas segundo a zona do territorio. Esta diversidade léxica non só ilustra a riqueza interna da lingua galega, senón que tamén serve como exemplo representativo da súa división dialectal tradicional en tres bloques: occidental, central e oriental.
A forma estándar e etimoloxicamente próxima ao latín germanus é irmán, que se rexistra de maneira maioritaria na zona occidental de Galicia. No entanto, a forma máis estendida hoxe en día en todo o país é irmao, que domina amplamente no bloque central e tamén nas provincias de Lugo e Ourense, así como en todas as áreas galegofalantes de Asturias.
Na comarca de Ferrol, concretamente en concellos como Valdoviño, Ares e Aranga, documentouse a variante irmá, que coincide co feminino da palabra noutras zonas (irmá fronte a irmán ou irmao). Este uso podería explicarse por fenómenos de neutralización de xénero ou por procesos de analogía interna do sistema lingüístico local.
A presenza de formas máis diverxentes tamén permite observar a transición cara ao galego exterior e outras linguas do dominio iberorrománico. Na aldea de Lubián, no extremo máis oriental do galego falado na provincia de Zamora, rexístrase a forma irmou, unha evolución fonética propia dese enclave. No mesmo espazo lingüístico, nos concellos leoneses de Carracedo e Benuza, a forma empregada é ermano, clara aproximación ao castelán. E na localidade de Candín, tamén en León, documentouse unha forma irmao cunha particularidade fonética: vogal nasalizada, característica que reforza a identidade fonolóxica do galego oriental máis extremo.
Unha palabra, tres bloques
Estes exemplos encaixan de maneira clara na tradicional división dialectal do galego en tres bloques:
-
Occidental: irmán
-
Central: irmao
-
Oriental: irmou, ermano, irmao (nasalizado)
A través dunha única palabra, pode trazarse un mapa lingüístico que evidencia como o galego, pese a compartir unha estrutura común, presenta variacións vivas e diferenciadas segundo a zona, moitas veces vinculadas a factores históricos, xeográficos e sociolingüísticos.