Como e cando comezaches a cantar? Quen che aprendeu e que recordos tes dos teus primeiros contactos coa música tradicional?
O primeiro contacto que tiven coa música tradicional foi a través do meu pai. El empezou a tocar a gaita cando xa non podía xogar ao fútbol e formou un cuarteto cos seus compañeiros. Alí foi onde escoitei por primeira vez esa música, pero daquela era todo moi ligado á gaita, ao bombo e ao tambor. A pandeireta chegou despois, con 13 anos, cando nun encontro de maiores da parroquia apareceron moitas mulleres tocando. Impactoume moito, non só polo son, senón pola enerxía, a forza e a picardía coa que o facían. Usaban a música para comunicarse, para dicir cousas que doutro xeito non se podían dicir. Aí decidín aprender.
Foi un proceso de anos, entón?
Si, foi algo progresivo. O meu pai foi o primeiro en meterse nese mundo e, despois, entre compañeiros da parroquia fundaron unha asociación a finais dos anos 90. Ao principio era unha banda de gaitas e un grupo de baile moi marcado polos modelos da sección feminina. Eu comecei a bailar con nove anos, pero o gran punto de inflexión foi ese encontro cos maiores aos 13. O que vimos alí non tiña nada que ver co que faciamos nas aulas: era todo máis libre, espontáneo, sen normas ríxidas. Para min e para a miña irmá foi unha ruptura total coa nosa idea da tradición.
Cando se produce ese cambio de enfoque?
Pois a partir dese encontro comezamos a buscar referentes máis próximos. Mudamos de profesorado, achegámonos ás persoas maiores da parroquia e organizamos ruadas centradas en recoller o saber oral. A pandeireta como instrumento central chegoume xa en 2007. Antes tocaba un pouco, pero sen saber realmente, aprendendo sobre todo da observación.
Que significa para ti ser cantareira hoxe?
A verdade é que este ano, co homenaxe ás cantareiras, teño sentimentos encontrados. Por unha banda, penso que se perdeu a oportunidade de recoñecer un patrimonio oral completo, que vai máis alá da música. Falo da narración oral, da memoria, da historia transmitida polas mulleres. E por outra, non estou de acordo coa personalización do homenaxe. Estamos falando dun ben común, dunha creación colectiva que xorde do pobo. Dar nomes concretos, aínda que sexa con boas intencións, vai contra o espírito desa transmisión.
Ti falas de algo máis profundo que a música entón.
Claro. As mulleres das que aprendín transmitíronme unha maneira de estar no mundo: autoestima, orgullo da lingua, apego ao territorio, conciencia de ser da aldea sen vergoña. Esa parte é a que máis me preocupa que se perda. A música é máis atractiva, si, pero o fondo está na identidade, na lingua, na forma de vida.
Tes algunha figura ou grupo que consideres referente?
Teño compañeiras de grupo que xa non están, pero que fixeron posible o proxecto. Tamén meu pai, que sempre cantou, e a miña avoa materna, que descubrín tarde que cantaba e bailaba. E, sobre todo, Felisa do Carballeiro, unha veciña da parroquia. Ela foi clave para que quixésemos aprender o repertorio local. Tiña unha libreta chea de coplas e sempre se prestaba a gravar, a contar, a ensinar. Era unha compañeira moi valiosa.
Como ves o interese pola música tradicional na actualidade?
Hai un boom, iso é innegable. Vese en Galicia e en moitos outros lugares. As músicas de raíz están a subir, mesturadas con electrónica ou outros xéneros. Iso é bo, pero tamén me preocupa que sexa algo pasaxeiro. A tradición non é moda, é comunidade, é transmisión. A esperanza está en que algo quedará, porque agora mesmo hai xente de todas as idades involucrada. Iso é moi positivo.
Hai algo que queiras compartir como recordo ou ensinanza especial?
Hai unha historia que me contaron unhas señoras da parroquia de Anxeriz. Uns rapaces da cidade foron á súa casa pedirlle que lles cantasen para recoller repertorio. Elas dixéronlles, en lingua castelá: “Venimos a recoger si nos quieren cantar. A ver si nos pueden enseñar lo que saben”. E levounos ver as vacas, os cans… e ao final, unha vez que os devolveu á porta, díxolles: “Agora, cando aprendades a falar como se debe, volvedes, e daquela cántovos”. Esa resposta, con toda a carga que leva, paréceme fundamental. Porque sen respecto pola lingua, non hai transmisión verdadeira. E este ano, co Día das Letras dedicado ás cantareiras, iso debería estar no centro. Sen lingua, non hai tradición viva.
